Zespół zakładu przemysłowego w Maleńcu to unikalny zabytek techniki, obejmujący szereg zabytkowych budowli, konstrukcji i urządzeń, wykorzystywanych w przeszłości w działalności przemysłowej i wytwórczej. Zgromadzone tu eksponaty i zabytki związane są z pierwszym etapem mechanizacji polskiej metalurgii i hutnictwa, przypadającym na koniec XVIII wieku i I połowę XIX wieku. Większość z nich zachowała sprawność po dzień dzisiejszy.

Układ przestrzenny dawnego zakładu przemysłowego w Maleńcu obejmuje:

• układ hydroenergetyczny (XVIII-XX wiek),
• dawne budynki produkcyjne oraz konstrukcje przemysłowe (XVIII-XX wiek),
• szczątkową zabudowę osiedla fabrycznego (XIX-XX wiek),
• drogę znaną jako trakt kasztelański (XVIII wiek).

Układ hydroenergetyczny (XVIII-XX wiek)
Układ ten tworzą urządzenia i konstrukcje wodno-lądowe, zasilające w wodę koła wodne, napędzające urządzenia i maszyny produkcyjne zainstalowane w hali walcowni i hali gwoździarni (szpadlarni). Układ ten przetrwał  w niezmienionej formie, unikając większych zniszczeń wywołanych powodziami. Było to możliwe dzięki zastosowaniu przewału burzowego na wzdłużnej części zapory ziemnej, która ochrania fabrykę przed falą powodziową. Dziś układ hydroenergetyczny malenieckiej fabryki żelaza obejmuje:

Zespoły stawideł

• stawidło główne regulujące poziom wody w jeziorze,
• stawidło regulujące dopływ wody na duże koło wodne (walcownia),
• stawidło regulujące dopływ wody na małe koło wodne (szpadlarnia).

Koryta wodne

• koryto południowe,
• koryto północne,
• koryto wewnętrze w hali szpadlarni
• koryto wewnętrzne naturalne z brzegiem umocnionym ziemią i wikliną.
• dolne kanały robocze.

Koła wodne

• duże koło wodne śródsiębierne napędzające walcarkę (średnica koła 5,5 m, szerokość 4,5 m) o mocy 45 KM,
• małe koło wodne napędzające wał transmisyjny w hali szpadlarni o mocy 27 KM.

Zaporę ziemną o długości 1630 m
Wał (grobla) ziemny otaczający od strony południowej Jezioro Malenieckie. Jego usypanie w 1794 r. pozwoliło na spiętrzenie rzeki Czarnej Koneckiej (Malenieckiej) i utworzenie sztucznego zbiornika wodnego (Jezioro Malenieckie), stanowiącego rezerwuar wody na potrzeby malenieckiej fabryki żelaza. 

Jezioro Malenieckie
Sztuczny zbiornik wodny o pierwotnej pojemności użytkowej 250 tysięcy m³ i możliwości retencji 500 tysięcy m³ wody. Dziś jego powierzchnię określa się na 7 ha, choć początkowo zbiornik ten zajmował obszar około 16 ha. Od strony południowej przy brzegu tego zbiornika znajduje się przepust wody-zastawa zaś od strony południowe i zachodniej-grobla spiętrzająca wodę. W zachodniej części grobli znajdują się dwa przepusty, za pomocą których reguluje się dopływ wody na koła wodne.

Dawne budynki produkcyjne oraz konstrukcje przemysłowe

Istotnym elementem zabytkowego kompleksu przemysłowego w Maleńcu są dawne budynki produkcyjne oraz konstrukcje służące do transportu, wstępnej obróbki surowca żelaznego oraz składowania gotowych produktów. Są wśród nich: kafar, system szyn i zwrotnic, drewniana hala walcowni, murowana hala szpadlarni (łopaciarni) lub gwoździarni, dawna malarnia i magazyn gotowych produktów.

Kafar
Kafar to prymitywna postać dźwigu, mającego formę wysokich słupów drewnianych, połączonych ze sobą wierzchołkami. Za pomocą kafaru podnoszono żelazny obciążnik (tzw. "babę"), za pomocą którego łamano obręcze kół wagonowych, stanowiących surowiec do produkcji blach żelaznych.

System szyn i zwrotnic
Składa się z torowiska o długości ok. 160 m na podkładach żelaznych, wyposażonego w dwie obrotnice (zwrotnice). Poruszały się po nim ręczne wózki kolejowe, na których transportowano surowiec żelazny (kafar-hala walcowni), blachę żelazną (hala walcowni-hala szpadlarni) oraz gotowe produkty (hala szpadlarni)-magazyny.

Drewniana hala walcowni
Do hali walcowni od strony południowej przylega drewniana zabudowa dużego koła wodnego. Obydwa budynki tworzą jedną bryłę w kształcie litery T. Hala walcowni, o wymiarach 15,21 m x 22,03 m, posiada konstrukcję drewnianą. Podwaliny drewniane o przekrojach 17 cm x 17 cm, 19 cm x 20 cm, 24 cm x 24 cm, 23 cm x 22 cm oparte na fundamencie z kamienia łupanego wapiennego i rzecznych otoczaków. Układ hali trójnawowy, niesymetryczny, pięcioprzęsłowy. W świetle konstrukcji wysokość hali wynosi 3,30 m. Słupy drewniane o przekrojach 16 cm x 16 cm, 17 cm x 17 cm, 18 cm x 18 cm z mieczami drewnianymi w poprzecznej i podłużnej płaszczyźnie pionowej oparte na kamiennych poduszkach podpierają belki stanowiące podstawę wieszarowej konstrukcji dwuspadowej dachu; przy czym słupy górnej części konstrukcji zajmują pozycje mimośrodowe w stosunku do kondygnacji dolnej. Ściany zewnętrzne o konstrukcji słupowej obite na zewnątrz deskami na zakład. Otwory okienne i drzwiowe wypełniają poszczególne pola konstrukcji ścian i posiadają ramy drewniane. Konstrukcja dachu drewniana. Dach, dwustolcowy, o słupach drewnianych o wymiarach 12 cm x 12 cm opartych na belce drewnianej o wymiarach 20 cm x 17 cm, opierającej się na belce drewnianej o wymiarach 20 cm x 20 cm. Na wyposażeniu hali walcowni znajdują się następujące urządzenia i konstrukcje: nożyca skośna krokodylowa (1 szt.); walcarka duo nienawrotna (1 szt.); układ napędowy walcarki (1 szt.); koło wodne duże (1 szt.); dwukomorowy piec grzewczy (1 szt.); tokarka (1 szt.); wagi (2 szt.).

Murowana hala szpadlarni
Budynek hali gwoździarni wraz z murowaną zabudową silnika elektrycznego, to obiekt o konstrukcji murowanej. Hala gwoździarni wraz z murowaną zabudową silnika elektrycznego stanowi jedną bryłę o kształcie prostokąta. Wymiary hali gwoździarni wraz z murowaną zabudową silnika elektrycznego: szerokość-15,90 m, długość-37,61 m, wysokość-7,74 m. Hala gwoździarni wraz z murowaną zabudową silnika elektrycznego o wymiarach 15,90 m x 37,61 m jest przedłużeniem hali walcowni. Między halą walcowni a halą gwoździarni znajduję się zabudowa małego koła wodnego o konstrukcji drewnianej. Słupy drewniane o przekrojach 18 cm x 13 cm, 17 cm x 16 cm, 18 cm x 18 cm. Słupy oparte na podwalinie drewnianej. Obudowa z desek o grubości 3 cm. Na wyposażeniu hali szpadlarni znajduje się szereg zabytkowych urządzeń produkcyjnych z kompletnym system napędu i przenoszenia energii. Są to: wał transmisyjny z drewnianą przekładnią zębatą (1 szt.) o długości 32 m z kompletem pasów napędowych (13 szt.) o różnej długości  i szerokości; prasa cierna PC 40 (1 szt.); gniazdo szlifierek (3 szt.); nożyca dźwigowo-dyszlowa (1 szt.); prasa mimośrodowa (1 szt.); prasa korbowa (1 szt.); duży kamień szlifierski (1 szt.); prasa jednostojakowa mimośrodowa (1 szt.); prasa śrubowa  (1 szt.); gwoździarka (2 szt.); wiertarka kolumnowa (1 szt.); młot resorowy (1 szt.); wiertarka m-bomby (1 szt.); prasa mimośrodowa korbowa (1 szt.); wiertarka sześciowrzecionowa (1 szt.); koło wodne małe (1 szt.); stanowisko kowalskie  (1 szt.); dmuchawy (3 szt.); nożyca dyszlowa (1 szt.); trzykomorowy piec grzewczy (1 szt.); rozdzielnia elektryczna z silnikiem elektrycznym (1 szt.).

Dawna malarnia i magazyn gotowych produktów
Na wprost hali szpadlarni od strony południowej znajduje się drewniany budynek malarni i magazyn gotowych produktów

Szczątkowa zabudowa osiedla fabrycznego (XIX-XX wiek)
Przeważającą większość pracowników fabryki stanowili mieszkańcy okolicznych wsi oraz tzw. osiedla fabrycznego, funkcjonującego w pobliżu malenieckiego zakładu do pierwszych lat powojennych. Jego zabudowę stanowiły niewielkie domy mieszkalne, ale także warsztaty i zakłady chałupnicze współpracujące z maleniecką fabryką. Znajdowała się tu również karczma, piekarnia i sklepy spożywcze. Z czasem zabudowa osiedla została wymieniona na budynki o wyższym standardzie użytkowym. Przykładem tego jest dawny magazyn i sortownia gwoździ, który zaadaptowano na potrzeby szkoły podstawowej. W ostatnich latach został on ponownie przebudowany i dziś służy jako budynek mieszkalny. Na potrzeby żydowskiej ludności Maleńca, we wsi w okresie międzywojennym istniała murowana synagoga oraz mykwa, w której dokonywano rytualnych ablucji i kąpieli. Obiekty te nie zachowały się do czasów współczesnych.

Droga kasztelańska (XVIII wiek)
Ten zabytkowy trakt wytyczony w okresie staropolskim zapewniał komunikację między poszczególnymi zakładami oraz kopalniami rudy żelaza, należącymi do kasztelana Jacka Jezierskiego. Pierwotnie wiodła ona z Maleńca do Miedzierzy przez Wyszynę Rudzką, Rudę Maleniecką, Cieklińsko i Jacentów. Do 1974 roku stanowiła fragment głównej arterii komunikacyjnej, obsługującej ruch kołowy w kierunku Piotrków Trybunalski-Kielce. Jej najbardziej malowniczy odcinek, biegnący od Maleńca do Rudy Malenieckiej, jest dziś wyłączony z ruchu tranzytowego.

GALERIA ZDJĘĆ ...